Endama hîndekariyê ya Zanîngeha Tel Avîvê Prof. Dr. Ofra Bengio gotarek nivîsand û serkirdayetiya Kurd li Iraq û Sûriyê rexne kir. Gotar, bi sernavê "Kurd û Şerê Îran-Iraqê: Gelo Ders hatine girtin?" bû. (3.12.2020, Besacenter.org, Timeturk.com)
Prof. Ofra Bengio, di vê gotarê da tekez dike ku sedema bingehîn a şerê Seddam Huseyîn ê li dijî Îranê bi armanca berfirehkirina Iraqê bû. Dîroka Peymana Cezayîrê ku di navbera Iraq û Îranê da hat îmzekirin, 6ê Adara 1975an bû. Di vê tarîxê da, ya ku ji Seddam Huseyîn ra girîng bû rawestandina serhildana Kurdan bû. Ji bo vê yeke jî Sedam Huseyîn neçar ma ku mafên Iraqî yên li ser rêya avê ya Şetul Erebî derbasî Îranê bike. Lê gava ku Seddam Huseyîn hest bikira ku Iraq li dijî Îranê xurt e, dê mafên Iraqî yên li ser Rêya Avê ya Şetul Erebî paşde bigirtana.
Prof. Ofra Bengio tekez dike ku dîroka 6ê Adara 1975an di heman demê da roja ku Seddam Huseyîn biryar da ku bi Îranê ra şer bike bû.
Salê 1980yan serdemek bû ku Seddam Huseyîn xwe û Iraqê li hemberî Îranê bi hêz hîs dikir. Iraqê bi van hest û ramanan payîza 1980yan li dijî Îranê şer îlan kir. Baweriyek mezin ya Seddam Huseyînî hebû ku ew ê Îranê têk bibe.
Şerê Iraq û Îranê ta sala 1988an, di navbera her du aliyan da bi balansî berdewam kir. Serokên Kurd, di vî şerî da bûn alîgirê Îranê. Wan piştgirî dane Îranê. Prof. Ofra Bengio tekez dike ku ev hilbijartinek çewt e. Di heman demê de tekez dike ku kurdan ji vê pêvajoyê ders negirtine.
16ê Adarê 1988… Seddam Huseyîn li Helebceyê, gaza jehrî li dijî Kurdan bikar anîye. Zêdetirî 6000 kurd di carekê da bi gazê xeniqîne, bi deh hezaran Kurd birîndar û seqet bûne. Vê rewşê, li gorî Prof. Ofra Bengioyî, Xumeynî pir tirsandiye. Xumeynî gotîye qey Seddam Huseyîn dê karibe vê çekê li hember Îranê bikar bîne. Bi dîtina ku li hember gazên jehrîn amûrên parastinê yên wan tunene, Xumeynî agirbesta ku wî heya wê çaxê qebûl nedikir, di payîza 1988an da, qebûl kir.
Prof. Ofra Bengio dibêje ku serokê Kurdan bi piştgirîkirina Îranê di şer da, tifaqek çewt kir û wan dersên pêwîst ji tiştê ku piştî wan rojan qewimî negirt. Di vê gotarê da, ez ê hewl bidim ku dîtinên xwe li ser van ramanên Prof. Ofra Bengioyî bînim zimên.
Mijara herî girîng a ku dema nirxandina Kurd/Kurdistanê di çarçoveya têkiliyên navneteweyî da divê li ser were sekinandin rewşa dabeşkirî, perçekirî û parvekirî ya Kurd/Kurdistanê ye. Ev pêvajoyek e ku qada manewrayê ya Kurdan di têkiliyên navneteweyî da, ji sifirê jî kêmtir dike. Kurdistan, di 1639an da di navbera Împaratoriya Sefewî ya û ya Osmanî da, hate dabeş kirin. Beşa Kurdistanê ya Împaratoriya Osmanî, bi siyaseta Brîtanî û ya Fransî, di 1920an da, serdema Komela Gelan, li ser Brîtanya (Iraq), Fransa (Sûriye) û Tirkiyeyê ve dikin sê parçe.
Ev pêvajo di 1920an da, di dema Cemiyeta Miletan da, ji hêla hêzên emperyal ên serdemê, Brîtanya, Fransa û rêveberiyên Tirk, Ereb û Farisan ve di nav hevkarî û hevhêzîyê da hate meşandin. Dikare were gotin ku Yekîtiya Soviyetê jî ji vê pêvajoyê ra teşwîq û piştgirî kir. Peymana Bazirganî ya Anglo-Sovyetî ya 16ê Adara 1921ê xwedan fonksiyonek wusa ye. (x)

Gava ku Kurdan di tekoşîna rizgariya neteweyî da ji her dewletekê arîkariya siyasî û dîplomatîk, çek û alavan xwestin, ew her gav bi bersivek an bêdengiyek neyînî ra rû bi rû man. Di vê pêvajoyê da, hesabê dewleta têkildar wiha ye: Ger em daxwazên van Kurdan bi erênî qebûl bikin, em ê bi vî rengî Kurdên li beşên din jî seferber bikin. Ev jî ne tenê ev dewleta ku kurd pê ve girêdayî ne, dê nevbera me û Îran, Iraq, Sûriye û Tirkiyeyê... her wusa dewletên ew pê va girêdayîne jî xera bibe.
Dewleta ku Kurdan ji bo arîkariya wê, jê daxwaz kirî be, çi Dewletên Yekbûyî, Yekîtiya Soviyetê/Rûsya, bin çi dewletên wekî Brîtanya, Fransa û Almanya bin, ew her dem bi bersivên wusa neyênî ra rû bi rû mane. Ev di warê têkiliya navneteweyî da qada manevrayê ya Kurdan teng dike, heta wê sifir dike. (Bnr. James Jeffrey: Sedema ku DY piştgirî nade dewletek Kurdî ya serbixwe...)
Balyozê berê yê DYE li Tirkîyê James Jeffrey û Nûnerê Taybet ê Sûrîyê, got “sedema ku DY piştgirî nade dewletek serbixwe ya Kurd li başûrê rojhilata Tirkîyê, bakurê Iraqê, bakurê rojhilata Sûrîyê; ew e ku dê bandorek mezin li Îran, Sûriye, Tirkiye û Iraqê bike.” (nêrînaazad, 9.12.2020)
Li aliyê din, Kurdên li Îran, Iraq, Sûriye û Tirkiyeyê dema ku bi yek ji van dewletan ra ketin nava têkoşînê, dewletên din jî bi awayek bi vî rengî li dijî Kurdan cih digirin.
Di vê pêvajoyê de, bi dewletên Tirkiye, Îran, Iraq û Sûrî ra, Dewletên Yekbûyî û Yekîtiya Soviyetê/hêzên Rusya û her weha, li gorî vê yekê, hêzên Brîtanya, Fransa û Almanya jî li eniya pêş dijî hêzên Kurd cih digirin... Heya şoreşa îslamî ya Îranê ya 1979an, Îran û Tirkiye, li gorî polîtîkayên USA; Iraq û Sûriye jî li gorî yên Yekîtiya Soviyetê kar dikirin. Piştî salên 1990î, DY û Rusya polîtîkayên xwe yên dij-Kurd domandin.
Îro jî, mînakî, têkiliya Rusya bi Kurdan ra li ser dûrkirina Kurdan ji USAyê ye. Têkiliya USA bi Kurdan ra jî berevajî vê ye. Têkiliya DYE bi Kurdan ra dûrxistina Kurdan ji Rûsyayê ye. (bnr. Çetin Çeko, Karta Kurdî ya Rûsî, Ji Bo Kê Li Dijî Kî? Deng, Kanûn 2020, Hejmar 120, wekî dî bnr. nêrînaazad, 8.12.2020)
Dema ku em tevgera Erebên Fîlîstînî li Rojhilata Navîn û têkoşîna Rizgariya Neteweyî ya Kurdistanê didin ber hev, ev rewş bi zelalî tê dîtin. Li Rojhilata Navîn dijminek Erebên Fîlîstînî tenê heye: Îsraîl. Lêbelê, 22 dewletên Erebî yên ku bi Yekîtiya Ereban ve girêdayî ne bi yek awayê dijminê Îsraîlê ne. Ji xeynî wê, 57 dewletên Misilman ên girêdayî Konferansa Îslamî jî li dijî Îsraîlê, piştgirî didin Erebên Fîlîstînî. Van dewletan hemî, maddî, manewî, siyasî, dîplomatîk, çek, alav û hwd. ji Filistînê ra didin.
Ev tê vê wateyê ku Erebên Fîlîstînî di nav hêzên dostê xwe da şer dimeşînin. Gava dor tê hêzên heval, ne hewce ye ku bitenê Sûriye, Libnan, Urdun, Erebistana Saûdî, Misir, lê her weha dewletên girêdayî Yekîtiya Erebî û Konferansa Îslamî jî werin hesibandin. Ji xeynî vê, divê dewletên wekî USA, Yekîtiya Soviyetê/Rûsya, Çîn, û dewletên wekî Brîtanya, Fransa û Almanya di vê çarçoveyê de bêne hesibandin.
Ji bo kurdan rewş berevajî ye. Kurd ji salên 1960î, hetanî ji 1920, 1930 û 40an ve di nava hêzên hevrik (dijî xwe) da şer kirine... Dewletên wek Iraq, Îran, Sûriye û Tirkiyeyê hemî hêzên dijî kurd in. Hemî di nav hewildanekê da ne ku Kurdan bêbandor bikin. Dabeşkirin, perçekirin û parvekirina kurd û Kurdistanê, kurd bê heval hiştin û jimara dijminên wan zêde kir. Ji xeynî viya, nikare bê gotin ku dewletên wekî USA, Yekîtiya Soviyetê/Rûsya, Almanya, Fransa û Îngilîstanê dostê Kurdan in. Her weha diyar e ku kurd di vê têkoşînê da nikarin ji tu derek arîkariya madî, manewî, siyasî û dîplomatîk bistînin.
***
Di nîvê salên 1960an da, behsa alîkariyek hindik a ji rêvebiriya Îsraîlê ya ji pêşmergeyan ra tê kirin. Li ser vê mijarê agahdariya min a baş tune. Ji ber ku ev têkilî ne ji hêla kurd û ne jî ji hêla Îsraîlê ve nehatiye vegotin.
Tête gotin ku alîkarî bi riya Îranê hatiye kirin. Di heman demê de tê gotin ku li ser vê mijarê di navbera rêveberiya Îsraîl û Mihemed Riza Pehlewî da lihevkirinek hatiye kirin. Hin notên li ser vê têkiliyê di hin pirtûkên ku min xwend da bala min kişandibû. Alîkarî bi riya Îranê dihat dabîn kirin, lê Riza Pehlewî ev alîkarî bi rengek tendurist pêşkêşî pêşmergeyan nedikir. Ger deh yekîneyên arîkariyê hebûya, ew ê şeş an heft ji wan bistanda, lê ew ê sê an çar ji wan radestî pêşmerge bikira. (bnr. Cevat Eroğlu, Stratejîya Îsraîlê ya Beqayê û Kurd, Weşanên Sayfayê, Kanûn 2003, r.85-86)
Dîtin û hesabê Îranê, Riza Pehlewî li ser vê mijarê wiha ye: Divê kurd rêveberiya Iraq û Seddam Huseyîn aciz bikin, lê bila ew tu carî bi ser nekevin. Haya Mele Mustafa Barzanî, haya kurdan ji vê pêvajoyê heye. Lê ew hewl didin ku sûdê ji vê têkiliyê werbigirin, her çend ew piçûk be jî.
Îsraîl di 1948an da hate damezrandin. Erebî zimanek e ku ji dema damezrandina Îsraîlê ve, ji hêla hikûmeta Îsraîlê ve tê pejirandin. Her weha dikare bê gotin ku ‘erebî ji bilî îbranî zimanê fermî yê duyemîn e. Ereb, wekî ‘ereban di Knessetê, Parlamentoya Îsraîlê da cih digirin. Têkoşîna kurd ku di serê 1960an da li başûrê Kurdistanê qewimî, di heman demê da aliyek tekoşîna bidestxistina ziman û çanda kurdî ye. (Di van mijaran da, bnr. Çetin Çeko, Peymana Aştiyê ya Îbranî û Bandora Wê li Kurdistanê, nêrînaazad, 28 Kanûn 2020)
Hevberkirina Kurd/Kurdistanê bi koloniyên Afrîkayê ra xwedî fonksiyona zêdekirin û dewlemendkirina zanîna me ye jî. Divê ev berhevdan bi baldarî di mijara ku tixûbên welat çawa têne xêz kirin da be.
Di her pêvajoya siyasî an pêvajoyek şer da, tifaqên ku ji hêla kurdan ve têne kirin dikarin werin rexne kirin. Lê divê rexneyek pir girîngtir were kirin ku çima kurd, digel şert û mercên xweyên pir ne baş, nikarin bi hev re tevbigerin û bibin endamên malbata neteweyên cîhanê. Tarîxa Referandûma Serxwebûnê ya 25ê Septemberlona 2017an û bûyera ku di sibeha 16ê Çiriya Pêşîn a 2017an da qewimî du tarîx in ku divê di dîroka Kurdistanê da qet neyên jibîrkirin.

(x) Divê neyê ji bîr kirin ku perçeyek Kurdistanê jî li Kafkasyayê ye. Beşa Kurdistanê ya di nav tixûbên Îranê da, di çaryeka yekê ya sedsala 19an da, di dema şerên Rûs û Îranî da, bi Peymanên Tirkmençay yên 1813 û 1827-1828an, di navbera Rûsya û Îranê da bû du parçe. Diyardeya Kurdistana Sor a 1923-1929...
Îro, dema ku bûyerên Qerebaxê têne nîqaş kirin navên kurdan jî nayê gotin. Di belgeyên navneteweyî da behsa kurdan jî nayê kirin. Lêbelê, piraniya van deveran kurd, Kurdistan bûn. Kurd berî Ermenî, Azerî, û Rûsan jî li virê bûn.
Di sedsala heftemîn a berî zayînê da, Medan li virê hikum dikir. Di Serdema Navîn da, li virê hukûmetên Kurd Rewadî, Şedadî hatine damezrandin. Puşkin (1799-1837) vedibêje ku di dema gera xwe ya Erziromê ya di 1829an da, li Kafkasyayê, ew di gundên Kurdan ên li pey hev, li nêzê hev ra derbas bûne. Ji bo pisporên Têkiliyên Navneteweyî lêkolînkirina vê mijarê kêrhatî ye. Li ser vê mijarê xwendina gotarên lêkolînerê kurd Hejarê Şamil, gerok û lêkolînerê Kurd İbrahîm Sediyani dikare bibe çavkanî.

Çend Têbînî
Li ser gotara me ya bi navê “Hevkariya PKK-Heşdî Ş’bî li Rêveberiya Herêma Kurdistanê” hin êrîş û rexne hebûn. Ramanên min li ser van êrîş û rexneyan ev in: Îro, koçberên kurd li welatên cûrbecûr yên Ewropa, nemaze li Almanya dijîn. Piraniya wan bi PKK/KCKê ra têkildar in. Herî kêm, ew sempatizan in. PKK li welatên wekî Almanya, Fransa, Hollanda û Swêdê bi xwezayî rêz li qanûnê van dewletan digire.
Koçberên kurd li deverên wekî Stenbol, Îzmîr, Bursa, Adana û Mersînê jî dijîn. Piraniya van koçberan jî bi PKK/KCKê ra têkildar in. Li virê jî, PKK/KCK bi xwezayî rêzê li qanûn û nîzama dewleta tirkan digire. Ev li deverên wekî Amed, Wan û Êlihê jî wiha ye.
Lêbelê, PKK/KCK rêzê nagire li deverên ku Rêvebiriya Herêma Kurdistanê tê da hatî saz kirin. Ew vê serwerîyê piçûk dixe, rûreş dike, û xwe li ser rêveberiyê ferz dike. Ev rewş bi avahiya giyanî, helwest û tevgera mirovên kolonî ve girêdayî ye. Gelê kolonîyan ji her talîmat û rênimayên ji derve hatî ra guhdarî û îta’et dikin. Lê heke beşek ji mirovên wî dest bi damezrandina deshilatekê bike, ew wî biçûk dixe û hewl dide ku damezrandina desthilatdariyê têk bibe. Ji ber ku bi vî rengî ew ji hêla dewleta serdest ve hatiye hîn kirin. Tê fêr kirin ku her tiştê gele wî primîtîvî ye, ku xwarin, vexwarin, cil û zimanê wan primîtîvî ye ku jiyana wan a rojane di nezaniyê da derbas dibe. Tê fêrkirin û tê tekezkirin ku ew nikarin xwe birêve bibin.
Ev têkilî tam di warê Hikûmeta Herêma Kurdistanê da têne jiyîn. Kurdistan ne xwedî statuya kolonî ye jî, di vî warî da, ev têkilî li Kurdistanê pir girantir têne jiyîn. Dibe ku meriv ji vê perspektîfê ve vebikole, ka li Kerkûkê sibeha 16ê Çiriya Pêşîn a 2017yê çi qewimî.
Ji yên ku êrîşî min kir an rexne li min kir, kesek ji PKK/KCKê ra negot, 'Hikûmeta Herêma Kurdistanê xwedan ferman, rêgez, qanûn e, hûn vê fermanê bişopînin, êrîşî Pêşmerge nekin, êrîşî nivîsgehên KDP nekin...', 'Wek ku hûn bi qanûn û rêziknameyê dewleta Almanya, Fransa, Hollanda... bi yên dewleta Tirkiyeyê ra tev diğerin, divê hûn bi qanûnên hikûmeta herêma Kurdistanê ra tevdigerin…’ negotin, îma jî nekirin. Ev, rewşek ecêb e. Di gotara li ser “Hevkariya PKK-Heşdî Şe’bî ya di Birêvebiriya Herêma Kurdistanê” da, behsa heşt kiryarên PKK/KCKê hat kirin. Yên êrîşî min kirin, yên rexne li min kirin, bala xwe nedane vê yeke û bersiv nedane. Gelo ev nayê wateya pejirandina êrişên PKK/KCK ên li ser pêşmerge û KDPê? Hêjayî gotinê ye ku ev êrîş li hawîrdorek hatine kirin ku Mesûd Barzanî gotiye "Me şerê birakujîyê heram kir" û ew bi zanebûn pabendî vê prensîbê bû. (bnr. Abîd Gurses, Şerê Birayan an Ruhê Kobanîyê, nêrînaazad, 17 Kanûn 2020)
Bê guman, divê pirsgirêkên di navbera Kurdan da bi diyalogê werin çareser kirin. Ji bo vê yekê, berî her tiştî, divê were pejirandin ku Hikûmeta Herêma Kurdistanê rêveberiyek rewa ye. Di pêvajoya diyalogê da, bê guman rexneya hewce dikare were kirin.
Îro, arteşa tirk li gelek deverên sînorî, li devera Hikûmeta Herêma Kurdistanê, baregeh ava kirine. Li cihê ku divê PKK/KCK di nava hewildanekê da be ku artêşê ji herêmê dûrxîne, ew bi afirandina hincetên cûr be cûr bo artêş li herêmê bicîh bibe, zemîn amade dike. Diyar e ku artêş gefek cidî ye li ser Hikûmeta Herêma Kurdistanê.
***
Em qala Hikûmeta Herêma Kurdistanê, qanûn û rêzikên wê dikin. Ev federasyonek e. Di nav sînorên vê federasyonê da, nabe ku azadîya cînayetan hebe. Ger kesek di nav van sînoran da were kuştin, pêdivî ye ku federasyon karibe bi saziyên dadwerî, dadgeh, polîs, dozger, dadger, girtîgehê re bikeve nav pêvajoyê. Ger ew nekaribe vî tiştî bike, yanî derbarê cînayetan da nikaribe rapor, deqqe, dosyayê û hwd amade bike, meriv nikare behsa federasyonek rastîn bike. Divê Hikûmeta Herêma Kurdistanê ber bi pêş ve biçe ku bibe federasyonek rastîn...
***
Weke mirovek, ez li rex hemû kes, sazî û partiyên siyasî yên ku qala Kurdistanê dikin û doza Kurdistanek serbixwe dikin, disekinim. Karê min bi yên ku dibêjin "Kurd ne hewceyê dewletek in..." ra tune. Ji ber ku ev nêrîna dewletan e, ne ya kurdan e. Serkeftin û destkeftiyek mezin a dewletan e ku bi kurdan vê bidin gotin. Hemî dewletên ku bi hevra zulmê li kurdan dikin, ji bo ku ji kurdan ra Kurdistanek serbixwe nehêlin, her tedbîran digirin. Kurdistana serbixwe piranî ji hêla Barzaniyan ve li başûrê Kurdistanê tê parastin. Ev ne rewşek nû ye. Ev zêdeyî sed salan e ku raman û sêwirana Barzaniyan ev e. Bi kirpandina saziyên wekî eşîr û şêxîtîyê paşguhxistin û tênegihîştina giyana neteweyî ya Barzaniyan hîlekarî ye. Vegotina vê rewşê, ne ew e ku xwe bisipêrin partiyek siyasî, KDPê, lê ya rast ew e ku piştgirî bo vê raman û sêwiranê bê dayîn. Ev ji bo bihêzkirina vê ramîn û sêwiranê ye.
Hem kesên ku di Heyeta mutewelîyê ya WÎBê da ne û hem jî rêveberiya Weqfê bi dildarî di Weqfê da dixebitin. Tenê diraviyek piçûk ji bo hewcedariyên malbata me ji min re tê dayîn. Ji xeynî wê, du-sê karmendên din ên bi mûçe û bîmeyî hebûn. Ev rewş li şaxa Diyarbekirê ya Weqfê jî wiha ye. WÎBa li Hewlerê bingehek cihêreng e ku li gorî qanûnên Hikûmeta Herêma Kurdistanê hatî damezrandin.
Di vê heyama zêdeyî sed salî de, KDP dikare bi anîna bûyerên cihêreng ve were rexne kirin. Îsmaîl Beşîkcî jî dikare were rexne kirin. WÎB jî dikare were rexne kirin.
Ya ku ez dikim, ez çawa dikim eşkere ye. Ew eşkere ye ku weqfa me çi kiriye. Dahat û lêçûnên wan diyar in… "fermanberên bimûçe yên Barzanî! ..." nivîsandin û tawanbarkirinên bêwate ne. Di destpêka vê gotarê de, min nivîsand ku gelek êrîş û rexne li ser nivîsa bi navê “Hevkariya PKK-Heşdî Şe’bî li Herêma Kurdistanê” hene. Gotar û peyamên parastina min jî hebûn. Ez spasiya van hevalan dikim.

Werger: Ahmed KANÎ